Bogusławski Wojciech (1757–1829), dyrektor teatru, aktor i pisarz sceniczny. Urodzony w Glinnie pod Poznaniem 9 IV z ojca Leopolda, rejenta ziemskiego i matki Anny z Linowskich, kształcił się u pijarów w Warszawie, poczem przebywał na dworze bisk. Kajetana Sołtyka w Krakowie. W r. 1775 zaciągnął się do gwardji narodowej, myśląc o karjerze wojskowej, jednak niebawem, już w r. 1778, czując się urażonym w ambicjach, jako podchorąży podał się do dymisji. Dalsze życie poświęcił teatrowi. Przygotowany do zawodu aktorskiego przez Francuza Denville’a pod okiem dyrektora Montbrun’a, debiutował na scenie warszawskiej w r. 1778 w komedji »Fałszywe niewierności« Barthé’go. Spoczątku grywał w pałacu radziwiłłowskim u Montbrun’a. Po upadku tej antrepryzy (eksmisja z gmachu na żądanie właściciela ks. Karola Radziwiłła) zaangażował się do Bizesti’ego i od 7 IX 1779 r. grywał w nowym gmachu na placu Krasińskich. Po bankructwie Bizesti’ego w r. 1780 przeniósł się do Lwowa do teatru Truskolaskich i Owsińskiego. W r. 1782 wrócił do Warszawy i na życzenie stolnika Moszyńskiego wziął udział w widowiskach polskich zrzeszenia artystów pod kierunkiem Gaillard’a. 1 V 1783 r. został mianowany dyrektorem teatru w antrepryzie ks. Marcina Lubomirskiego. W tym samym roku otrzymał także przywilej na teatr polski w Poznaniu, którego dyrekcję powierzył w r. 1783 Józefowi Srokowskiemu.
Od tej chwili zaczęła się wieloletnia działalność dyrektorska B-go, której wynikiem było utrwalenie bytu sceny polskiej wraz z rozpowszechnieniem jej po całym kraju. Lubomirski już po 6 tygodniach zamknął antrepryzę i jego miejsce objął B. wraz z narzuconym mu wspólnikiem, baletmistrzem Curtzem. Ten duumwirat dyrektorski trwał do czerwca 1784 r. W teatrze warszawskim zapanował teraz kryzys, który pogłębił się w r. 1785 w związku z aferą d’Ogriumowej, w którą wmieszany był Franciszek Ryx, właściciel przywileju teatralnego. Nie mogąc się utrzymać w stolicy, B. zorganizował teatr w Grodnie w czasie sejmu 1784 r., poczem przeniósł widowiska do Warszawy, lecz już w początku stycznia 1785 r. udał się na kontrakty do Dubna, gdzie gościł z powodzeniem przedtem w r. 1783, a następnie do Wilna. Odtąd na szereg lat (1785–89) wiąże się B. z tem miastem, dając przytem corocznie przedstawienia w Dubnie w czasie kontraktów, w r. 1787 zaś goszcząc w karnawale we Lwowie i latem w Grodnie. W lutym 1790 na wezwanie króla teatr wileński zjechał do Warszawy na gościnne występy. Z chwilą gdy sejm skasował monopole, a w tem monopol teatralny, zostający w rękach Ryxa, B. osiedlił się w Warszawie i teatr wileński pod protektoratem króla przekształcił w teatr stołeczny, stawiając go na wysokim poziomie artystycznym i ideowym.
Powstanie kościuszkowskie a następnie rzeź Pragi położyły chwilowo kres działalności warszawskiej B-go. W l. 1795–99 prowadził B. teatr we Lwowie, lecz wkrótce wrócił do Warszawy i po Truskolaskiej objął na lat 13 kierownictwo teatru (31 VIII 1799 – 30 IV 1814). W tych czasach teatr warszawski wielokrotnie występuje w innych miastach w miesiącach letnich. B. odwiedza prawie corocznie Łowicz (1799–1807), Poznań (1800–10) i Kalisz (1800–11), rzadko Białystok (1808), Kraków (1809), i Gdańsk (1811). Na taką akcję o doniosłem znaczeniu miał B. spoczątku koncesję trzyletnią, poczem od r. 1803 przywilej rządowy na dawanie przedstawień polskich w Prusach południowych. Jako dyrektor teatru polskiego w Warszawie B. prowadził także przez pewien czas (1804–6) teatr niemiecki. Za czasów Księstwa Warszawskiego, popadłszy w długi, starał się o upaństwowienie teatru, by mu zapewnić trwałą egzystencję, jednak projekt ten tylko częściowo został zrealizowany: w r. 1810 ustanowiono Dyrekcję Rządową Teatrów jako zwierzchnią władzę, w r. następnym otwarto pierwszą w Polsce szkołę dramatyczną przy teatrze warszawskim, równocześnie zaś na teatr i szkołę przyznano roczną subwencję 36.000 zł., którą przejmował B. jako prywatny przedsiębiorca, zakontraktowany narazie na lat 4. Była to pomoc nikła, która nie mogła już uratować dyrektora. Wojna napoleońska zabiła wszelkie nadzieje. B., doszczętnie zrujnowany, z dniem 30 IV 1814 r. wycofał się z dyrekcji. W latach następnych teatru na własną rękę już nie prowadził, jednak mimo to rola jego zakulisowa była poważna. Pozostał natomiast w teatrze jako aktor i doradca swego zięcia Ludwika Osińskiego, który kierował sceną w l. 1814–25, nie będąc znawcą spraw organizacyjnych. Umowy spisywane przez Osińskiego, koncesje administracyjne, jakoteż ustawy teatru z r. 1822 wskazują na B-go. Sytuacja w teatrze warszawskim nie zaspokajała jednak jego ambicyj. Zaledwie związał się z Osińskim, już stworzył zespół objazdowy z byłych uczniów szkoły dramatycznej pod kier. Milewskiego i z nim występował jako gość w Kaliszu w r. 1815 i w Poznaniu w r. 1816. Nie mogąc się często pogodzić z Osińskim i napastowany przez krytykę (słynna polemika o »Dwóch Klingsbergów« Kotzebue’go w r. 1816), myślał o objęciu na starość teatru w Poznaniu i chętnie wyjeżdżał z Warszawy (w r. 1816 i 1817 gościł w Wilnie; w r. 1823 kierował osobiście objazdem teatru warszawskiego, grając w Poznaniu, Kaliszu i Płocku). Dużą i bardziej eksponowaną rolę odegrał B. w czasie Zrzeszenia Artystów (1825–27) w walkach o władzę kierowniczą. Wystąpiwszy ostatni raz na scenie 20 XI 1827 r. w komedji »Koszyk wisien« Monperlier’a w roli Fryderyka Wielkiego, usunął się w zacisze domowe. Zmarł w Warszawie 23 VII 1829 r. i pochowany został na Powązkach.
Największe zasługi dla kultury położył B. jako dyrektor teatru, pierwszy na wielką miarę polski przedsiębiorca, który w czasach niezwykle ciężkich umiał wytrwać na posterunku przez lat kilkadziesiąt, walcząc o ciągłość i trwałość poczynań. Już to samo było czynem epokowym na tle ówczesnych stosunków. Trzeba było wielkiego umiłowania teatru, wszechstronnego talentu i hartu ducha, by przezwyciężyć obojętność i scenie polskiej stworzyć nowe warunki rozwoju. Dzięki B-mu bezpośrednio i pośrednio również kultura teatralna zaczęła się krzewić po całej Polsce. On sam stworzył podwaliny teatru w kilku miastach, w Warszawie, w Wilnie, Lwowie, Poznaniu i Kaliszu, on sam wychował całe pokolenie aktorów, z przygodnych amatorów stworzył zawodowych artystów, dał im szkołę, dał warsztat pracy, dał formy organizacyjne. Stała działalność teatru wpływała też pobudzająco na literaturę. Stawiając sobie jako jeden z celów przezwyciężenie konkurencji obcej, B. wzbogacił znakomicie repertuar teatru polskiego tak co do ilości, jak co do typu grywanych utworów. Jak za czasów Stanisława Augusta obok komedyj zaczął wystawiać opery (Sacchini, Paisiello, Salieri, Cimarosa), dotąd grywane tylko przez Włochów, tak później po rozbiorach wprowadzał także dramaty i melodramaty, a nierzadko tragedje klasyczne. W doborze repertuaru B. starał się zawsze podobać publiczności i scenę wiązać z życiem, a że o kasie decydował tłum, repertuar mniej odpowiadał życzeniom elity o smaku wybrednym, natomiast więcej gustowi mas i nastrojom chwili. Z braku dzieł oryginalnych grywano przeważnie przekłady (tu zaznaczył się po rozbiorach ważny zwrot od francuszczyzny ku niemczyźnie), jednak stałe zapotrzebowanie na repertuar różnego typu nie mijało bez echa, i ruch na polu dramatopisarstwa stopniowo się ożywiał.
W tworzeniu repertuaru niemałą rolę odegrał też sam B. jako płodny tłumacz zwłaszcza libret operowych oraz autor kilku oryginalnych utworów, z których najważniejsze: opera narodowa Krakowiacy i Górale z muzyką Józefa Stefani’ego, grana po raz pierwszy 1 III 1794 r., utwór doniosłego znaczenia jako przygrywka powstania kościuszkowskiego, długo potem grywany z wstawkami i wielokrotnie wznawiany (1 edycja Berlin 1841 b. niepoprawna; tekst oryginalny jeszcze nieustalony mimo wyd. krytycznego E. Kucharskiego, Kr. 1923), dalej komedje: Henryk VI na łowach (1792) i Spazmy modne (1797), melodramat Iskahar, król Guaxary (1797), wreszcie szereg jeszcze innych sztuk, jak Dowód wdzięczności narodu (1791) (dopełnienie »Powrotu Posła« Niemcewicza), przeróbka operowa kantaty F. Bohomolca »Nędza uszczęśliwiona« z muz. Kamieńskiego (1778) etc. Wśród przekładów znajdowały się m. i. dzieła: Diderot’a »Ojciec familji«, Szekspira »Hamlet«, Lessinga »Emilja Galotti«, Moliere’a »Szkoła kobiet«, Sheridana »Szkoła obmowy« etc. Zbiorowe wydanie Dzieł dramatycznych B-go (nie wszystkich) ukazało się w Warszawie w 12 tomach w l. 1820–23. Poza wyborem sztuk oryginalnych i tłumaczonych mamy tam także studja literackie, cenne życiorysy, zwłaszcza aktorów, oraz monografję Dzieje Teatru Narodowego jako dodatek do t. I i IV. Z prac literackich zostawił nadto w rękopisie Dramaturgję, tekst wykładów, mianych w szkole dramatycznej.
Współcześnie u szerokiego ogółu cieszył się B. popularnością przedewszystkiem jako aktor, przyjmowany najgoręcej, ilekroć grał Bardosa w Krakowiakach i Góralach, płk. Zdawnialskiego w swych Spazmach modnych, Nałęcza w »Ludgardzie« Krupińskiego, starego Horacjusza w »Horacjuszach« Corneille’a, Gomeza w »Cydzie« tegoż autora, postać tytułową Axura w operze Salieri’ego do słów Beaumarchais’go, Ryszarda Bolla w »Familji Szwajcarskiej« Weigla, Dominika w »Taczce occiarza« Mercier’a, Dorbesson’a w »Ojcu familji« Diderot’a, szekspirowskiego Lear’a, Makdufa etc. etc.
Na tle życia B-go Wincenty Rapacki osnuł utwór sceniczny »Bogusławski i jego scena« (W. 1888). B. miał dwie żony: Marjannę i Agnieszkę; Rozalja, żona Ludwika Osińskiego, była córką jego z pierwszego małżeństwa. Ponadto miał syna nieślubnego z aktorką Pięknowską (później z męża Dmuszewską), którego legitymował, mianowicie Stanisława B-go, aktora i literata.
Galle L., Wojciech B. i repertuar teatru polskiego w pierwszym okresie jego działalności do r. 1794, W. 1925; Bernacki L., Teatr, dramat i muzyka za Stanisława Augusta, Lw. 1925, II; Brumer W. Służba narodowa W. B-go, W. 1929; Świerczewski E., W. B. i jego scena, W. 1929; Krywoszejew M., Ustrój teatrów w Polsce, W. 1935; Simon L., Dykcjonarz teatrów polskich, W. 1935.
Ludwik Simon